حکم بن ابیالعاصحَکَم بن ابی العاص بن امیه، عموی عثمان بن عَفّان، پدر مروان خلیفه اموی و از دشمنان سرسخت پیامبر صلی‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم است. فهرست مندرجات۲ - تاریخ ولادت ۳ - شخصیّت ۴ - شغل حَکَم ۵ - آزار دادن پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۶ - سخت‌گیری بر فامیل مسلمان ۷ - شرکت در توطئه قتل پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۸ - اسلام آوردن ۹ - تمسخر پیامبر صلوات‌الله‌علیه در مدینه ۱۰ - اجابت نفرین پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۱۱ - افشای اسرار پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۱۲ - استماع سخنان پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۱۳ - نگاه ناروا به خانه پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۱۴ - تبعید به طائف ۱۵ - علّت تبعید به طائف ۱۶ - حَکَم مصداق آیه قرآن ۱۷ - لعن نسل حَکَم، توسط پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۱۸ - حَکَم و فرزندانش پس از پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۱۸.۱ - زمان خلافت ابوبکر ۱۸.۲ - زمان خلافت عمر ۱۸.۳ - زمان خلافت عثمان ۱۸.۳.۱ - بی‌توجهی به اقدام پیامبر صلوات‌الله‌علیه ۱۹ - عاقبت حَکَم ۲۰ - وفات ۲۱ - فرزندان حَکَم ۲۲ - فهرست منابع ۲۳ - پانویس ۲۴ - منابع ۱ - اصالتوی از سرشناسان تیره بنی امیه از قبیله قریش بود. [۱]
ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج ۲، ص ۱۰۴، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۲ - تاریخ ولادتاز تاریخ تولدش اطلاعی در دست نیست. ۳ - شخصیّتگزارشهای اندک از زندگی او، اغلب درباره دشمنی‌هایش با پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه است و نشان می‌دهد وی از آن دسته دشمنانی بوده است که رفتارهای زشتی با پیامبر صلوات‌الله‌علیه داشتند و از درایت و دوراندیشی تهی بودند. ۴ - شغل حَکَمگفته شده کار وی، حجامت بوده است. [۲]
ابن رسته، الاعلاق النفیسة، ص ۲۱۵، ترجمه حسین قرچانلو، تهران ۱۳۶۵ ش.
۵ - آزار دادن پیامبر صلواتاللهعلیهپس از آشکار شدن دعوت رسول خدا صلوات‌الله‌علیه در مکه، حکم بن ابی العاص، پیامبر صلوات‌الله‌علیه را بسیار می‌آزرد و از کسانی بود که بر سر پیامبر صلوات‌الله‌علیه در هنگام نماز، شکنبه گوسفند ریخت. [۳]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج ۲، ص۱۵۷، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
۶ - سخت‌گیری بر فامیل مسلمانحکم بر خویشانش که مسلمان می‌شدند، سخت می‌گرفت، چنان که برادر زاده خود، عثمان، را با طناب بست و او را تهدید کرد تا از دین جدید، دست برندارد، وی را آزاد نخواهد کرد. ۷ - شرکت در توطئه قتل پیامبر صلواتاللهعلیهوی در توطئه قتل پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه (توطئه دار الندوه) شرکت داشت و جزو محاصره کنندگان خانه آن حضرت بود. ۸ - اسلام آوردناو همچنان بر کفر و شرک خود باقی بود تا آن‌که پس از فتح مکه، به رغم میل خود، اسلام آورد و پس از مدتی در مدینه ساکن شد. [۶]
ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج ۲، ص ۱۰۴، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
مسلمانان همواره با تردید، به اسلام آوردن حکم می‌نگریستند و مسلمانی او را واقعی نمی‌پنداشتند [۷]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۲۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.
۹ - تمسخر پیامبر صلوات‌الله‌علیه در مدینهحکم در مدینه نیز از رفتارهای زشت خود، دست برنداشت. وی پشت سر رسول خدا صلوات‌الله‌علیه به راه می‌افتاد و از راه رفتن پیامبر صلوات‌الله‌علیه تقلید و حرکات حضرت را با دست و بینی و چشم، مسخره می‌کرد. [۸]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۲۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.
[۹]
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج ۱، ص ۳۵۹، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۰]
ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج ۲، ص ۱۰۵، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۰ - اجابت نفرین پیامبر صلواتاللهعلیهیک بار که پیامبر صلوات‌الله‌علیه حکم را در حال تقلید کردن دید، او را نفرین کرد و فرمود: «به همین حال بمان» و حکم از آن لحظه تا پایان عمر به همان قیافه ماند [۱۱]
محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، ج ۱۰، ص ۵۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
[۱۲]
ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج ۱، ص ۳۵۹ـ۳۶۰، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و دچار رعشه و بی‌عقلی شد. [۱۳]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۲۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.
[۱۴]
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج ۱، ص ۳۵۹ـ۳۶۰، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۱ - افشای اسرار پیامبر صلواتاللهعلیهحکم اسرار پیامبر صلوات‌الله‌علیه را فاش می‌نمود. [۱۵]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۲۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.
مثلاً، آنچه را پیامبر صلوات‌الله‌علیه درباره مشرکان قریش و منافقان، به بزرگان صحابه می‌گفت، برملا می‌کرد. [۱۶]
ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج ۱، ص ۳۵۹، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۱۲ - استماع سخنان پیامبر صلواتاللهعلیهگوش دادن به یکی دیگر از کارهای او، که پیامبر صلوات‌الله‌علیه را رنجیده خاطر ساخت، این بود که پشت خانه رسول خدا صلوات‌الله‌علیه می‌ایستاد و به سخنان ایشان گوش می‌داد. ۱۳ - نگاه ناروا به خانه پیامبر صلواتاللهعلیهیک بار نیز از شکاف در به درون خانه پیامبر صلوات‌الله‌علیه می‌نگریست که پیامبر صلوات‌الله‌علیه بیرون آمد و فرمود: «چه کسی مرا از شرّ این مرد نجات می‌دهد؟» ۱۴ - تبعید به طائفسرانجام، رسول خدا صلوات‌الله‌علیه وی را لعنت و به طائف تبعید کرد و فرمود او حق ندارد (در مدینه) با من زندگی و سکونت کند. [۱۷]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۲۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.
برخی فرزندان حکم، از جمله عثمان و حارث [۱۸]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۲۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.
و به قولی، مروان [۱۹]
ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج ۱، ص ۳۵۹، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۲۰]
ابن‌اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج ۲، ص ۳۷، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
، نیز همراه وی در طائف به سر بردند.
۱۵ - علّت تبعید به طائفتبعید حکم به طائف، به سبب همه رفتارهای خصمانه او و نیز افشای اسرار پیامبر صلوات‌الله‌علیه برای دشمنان وی از کفار و منافقان بود. (احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۲۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.) [۲۱]
ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج ۱، ص ۳۵۹، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
حکم از آن پس به طَریدِ (تبعید شده) رسول خدا، مشهور گشت. [۲۲]
ابن عبدربّه، العقد الفرید، ج ۴، ص ۲۶۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۱/ ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰.
[۲۳]
علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجواهر، ج ۳، ص ۷۸، چاپ شارل پلاّ، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹.
[۲۴]
ابن طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ص ۱۴۳، چاپ و آلوارت، گریفزولت ۱۸۵۸.
۱۶ - حَکَم مصداق آیه قرآنحکم بن ابی العاص، مصداق بارز آیه ۵۷ سوره احزاب بود که در آن، آزار پیامبر صلوات‌الله‌علیه با آزار خدا یکسان شمرده شده و خدا آزاردهندگان پیامبر را در دنیا و آخرت از رحمت خود دور کرده و عذاب خوارکننده‌ای برای ایشان در آخرت، مهیا ساخته است. ۱۷ - لعن نسل حَکَم، توسط پیامبر صلواتاللهعلیهبه گزارش بلاذری [۲۶]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۲۶، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.
، پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه، نه فقط حَکم، بلکه ذریه و نسل او را نیز لعنت کرد، مگر مؤمنان آنان که اندک‌اند.
ماجرای لعن حکم و فرزندانش از سوی پیامبر صلوات‌الله‌علیه، در روایات متعددی از زبان صحابه و تابعین نقل شده است. [۲۷]
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج ۱، ص۳۶۰، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۲۸]
ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج ۲، ص ۳۷ـ۳۸، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
[۲۹]
محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج ۲، ص ۱۰۸، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۶۰-۱۹۶۶.
۱۸ - حَکَم و فرزندانش پس از پیامبر صلواتاللهعلیهپس از رحلت پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه، حکم و فرزندانش، تا زمان خلافت عثمان در تبعید بودند. عثمان ظاهراً به سبب خویشاوندْ دوستی اصرار داشت که حکم و خانواده‌اش به مدینه بازگردند. [۳۰]
ابن عبدربّه، العقد الفرید، ج ۲، ص ۱۹۴، ج ۴، ص ۲۸۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۱/ ۱۹۸۸ـ۱۹۹۰.
۱۸.۱ - زمان خلافت ابوبکردر زمان خلافت ابوبکر، عثمان از او خواست که حکم و فرزندانش را به مدینه بازگرداند، اما ابوبکر گفت: «من نمی‌توانم تبعیدی رسول خدا صلوات‌الله‌علیه را به مدینه بازگردانم». ۱۸.۲ - زمان خلافت عمربا به خلافت رسیدن عمر بن خطّاب، عثمان تقاضای خود را تکرار کرد، اما عمر نیز نپذیرفت. ۱۸.۳ - زمان خلافت عثمانزمانی که عثمان به خلافت رسید، حکم و فرزندانش را به مدینه بازگرداند. [۳۱]
احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، ج ۲، ص ۱۶۴، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۳۲]
ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج ۲، ص ۳۸، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
بر این کار عثمان، ایراد گرفته‌اند: [۳۳]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۲۶، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.
[۳۴]
محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، ج ۴، ص ۳۴۷، ۳۹۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
مسلمانان نیز به بازگشتِ رانده‌شدگانِ رسول خدا صلوات‌الله‌علیه به مدینه، اعتراض کردند. [۳۵]
ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج ۲، ص ۳۸، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳.
۱۸.۳.۱ - بی‌توجهی به اقدام پیامبر صلواتاللهعلیهعثمان با فراخواندن حکم و فرزندانش از طائف به مدینه و بخشیدن صد هزار درهم به او به منزله صله رحم، بی‌توجهی خود را به اقدام پیامبر صلوات‌الله‌علیه و عواطف و احساسات مسلمانان نشان داد. [۳۶]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۱۳، ص ۱۱۲، ویسبادن ۱۹۶۲.
۱۹ - عاقبت حَکَمحکم در آخر عمر، نابینا شد. [۳۷]
خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، ص ۱۴۷، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱.
۲۰ - وفاتسرانجام در سال ۳۱ یا ۳۲ در مدینه [۳۸]
خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، ص ۱۴۷، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱.
[۳۹]
ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج ۲، ص ۱۰۶، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و به قولی، در آخر خلافت عثمان و چند ماه پیش از قیام مردم بر ضد عثمان (سال ۳۵) درگذشت. [۴۰]
ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج ۱، ص ۳۵۹، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
به دستور عثمان، بر سر قبر حَکم، خیمه‌ای برپا کردند. ۲۱ - فرزندان حَکَمحکم بن ابی العاص، هشت دختر و ۲۱ پسر داشت که مشهورترین آن‌ها مروان، داماد عثمان و خلیفه مشهور اموی، بود. [۴۲]
ابن قتیبه، المعارف، ص ۳۵۳، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
[۴۳]
مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، ص ۱۵۹ـ۱۶۰، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳.
[۴۴]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، ص ۱۶۰ـ۱۶۳، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد.
۲۲ - فهرست منابع• ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰ـ۱۹۷۳. • ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • ابن رسته، الاعلاق النفیسة، ترجمه حسین قرچانلو، تهران ۱۳۶۵ ش. • ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. • ابن طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، چاپ و آلوارت، گریفزولت ۱۸۵۸. • ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • ابن عبدربّه، العقد الفرید، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۱/ ۱[[۹۸۸ـ۱۹۹۰. • ابن قتیبه]]، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰. • ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/۱۹۳۶. • احمد بن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، ج ۵، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶، چاپ افست بغداد. • محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۶۰-۱۹۶۶ • خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ویسبادن ۱۹۶۲ـ. • خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱ • محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری : تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ( ۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۲ـ۱۹۶۷ ). • علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجواهر، چاپ شارل پلاّ، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹ • مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳ • احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران ۱۳۵۶ ش ۲۳ - پانویس
۲۴ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « حَکَم بن ابی العاص بن امیه»، شماره۶۳۷۵. |